Pełny tekst: Struktura wartości i poczucie koherencji wolontariuszy medycznych, Marcin Szulc (2024)

Wstęp

Pojęcie wartości odgrywa ważną rolę wżyciu człowieka, definiując tak jego samego, jak isposób traktowania przezeń innych bytów [5]. Według J. Strelaua [6] świat wartości należy rozumieć jako treściowy aspekt zachowania człowieka reprezentujący osobowość wodróżnieniu od cech formalnych jego zachowania, azatem temperamentu, na którego zrębach kształtuje się osobowość. System wartości można rozumieć jako zespół wartości uporządkowany wstrukturę hierarchiczną, odnoszącą się do rzeczy, które są idealnym obrazem pożądanych stanów ludzi, zdarzeń oraz rzeczy [7]. Psychologiczne ujęcie wartości skupione jest na ich znaczeniu wżyciu psychicznym człowieka, azarazem wrozwoju osobowości. Milton Rokeach definiuje wartość jako utrwalone przekonanie, że określony sposób postępowania jest bardziej atrakcyjny niż inne sposoby zachowań oraz inne cele życiowe [8: 5]. Schwartz podkreśla, że wartości jako przekonania stanowią kryteria zasad czy standardów służących człowiekowi do oceniania ludzi, zdarzeń, aktywności, atakże własnej osoby [9]. Według Schelera wartości nie są dostępne poznaniu zmysłowemu iracjonalnemu. Można je poznać za pomocą intuicji. Są one uporządkowane hierarchicznie od niższych do wyższych [10]. Scheler dzieli wartości na cztery podstawowe grupy od najniższych do najwyższych: hedonistyczne, witalne, duchowe iświęte. Za najważniejsze uznał wartości święte (absolutne), przypisywane Bogu, wierze, życiu wiecznemu. Później znajdują się wartości duchowe, które dzieli na: prawne (porządek – nieporządek, poczucie hierarchii isprawiedliwości), poznania prawdy iestetyczne (piękno – brzydota). Wdalszej kolejności wymienia wartości witalne, które również kategoryzuje na pozytywne, podtrzymujące życie izdrowie, oraz negatywne, zagrażające człowiekowi. Na ostatnim szczeblu whierarchii stawia wartości hedonistyczne (zmysłowe), związane zprzeżywaniem przyjemności (pozytywne wartości) lub przykrości (negatywne wartości) [9, 10]. Im wartość jest wyższa, tym bardziej jest trwała, azarazem mniej zależna od organizmu, daje głębsze zadowolenie ijest łatwiej dzielona zinnymi ludźmi.
Niektórzy badacze odnajdują związki pomiędzy światem wyznawanych wartości jako psychicznych zasobów apoczuciem koherencji [4, 11]. Antonovsky definiuje poczucie koherencji jako globalną orientację człowieka wyrażającą stopień, wjakim człowiek ten ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że (1) bodźce napływające wciągu życia ze środowiska wewnętrznego izewnętrznego mają charakter strukturalizowany, przewidywalny iwytłumaczalny, (2) dostępne zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez bodźce, (3) wyzwania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku izaangażowania [4: 34]. Osoby, które odznaczają się wysokim poczuciem koherencji, cechuje lepsze samopoczucie izdrowie,chętniej angażują się one wdziałania prozdrowotne. Poczucie koherencji zawiera trzy składowe: poczucie zrozumiałości, poczucie zaradności ipoczucie sensowności.
Poczucie zrozumiałości (comprehensibility) jest zmienną poznawczą koherencji ioznacza sposób, wjaki jednostka spostrzega bodźce wewnętrzne lub zewnętrzne. Wysokie poczucie zrozumiałości oznacza, że napotykane bodźce, zarówno pożądane, jak iniepożądane, są dla jednostki przewidywalne imożliwe do ustrukturalizowania. Drugim elementem koherencji jest poczucie zaradności (manageability) stanowiące zmienną poznawczo-instrumentalną. Określa ono stopień, wjakim jednostka dostrzega posiadane zasoby (zarówno swoje, jak iosób bliskich, np. małżonka, przyjaciela) jako wystarczające, by sprostać bodźcom napływającym ze środowiska. Jednostka posiadająca wysoki stopień poczucia zaradności ma przekonanie, że panuje nad swoim życiem, również wtrudnych sytuacjach. Zkolei wszelkie niepowodzenia nie są odbierane przez nią jako niesprawiedliwość ze strony losu [4]. Ostatnią składową poczucia koherencji jest sensowność (meaningfulness), określana jako składowa motywacyjno-emocjonalna. Sensowność jako jedyny składnik poczucia koherencji odnosi się nie tylko do poznania bodźców, ale także nadania im emocjonalnego znaczenia (sensu). Antonovsky definiował sensowność jako: stopień, wjakim człowiek czuje, że życie ma sens zpunktu widzenia emocjonalnego, że przynajmniej część problemów iwymagań, jakie niesie życie, warta jest wysiłku, poświęcenia izaangażowania [4: 34]. Zatem osoby owysokim poczuciu sensowności wobliczu trudnej sytuacji życiowej zpewnością podejmą próbę uporania się znią iznalezienia wniej sensu. Zdaniem Antonovsky’ego poczucie sensowności jest kluczową zmienną wpływającą na dwie pozostałe, choć podkreślał, że poczucie koherencji należy traktować jako całość.

Cel pracy

Celem pracy było określenie struktury wartości ipoczucia koherencji wolontariuszy hospicyjnych. Wbadaniu autorzy chcieli zweryfikować hipotezy, że wolontariusze uzyskują niższe wyniki wzakresie hedonizmu iwartości estetycznych, awyższe wzakresie poczucia koherencji, wartości moralnych, wartości witalnych, wartości prawdy iwartości świętych.

Materiał imetody

Wbadaniu wzięły udział 74 osoby. Grupę kryterialną stanowiło 38 osób, wolontariuszy medycznych, 36 kobiet i2 mężczyzn. Grupę kontrolną stanowiło 36 osób. Uczniami było 87% wolontariuszy, 13% stanowili studenci. Staż pracy badanych osób był zróżnicowany, 15% pracowało wolontariacko powyżej 3 lat, 53% od roku do 3 lat, amniej niż 32% pracowało poniżej roku. Warunkiem włączenia do grupy kontrolnej był brak zaangażowania wjakąkolwiek aktywność wolontariacką. Ze względu na niską liczebność ograniczono się do porównań zewnątrzgrupowych. Żaden zbadanych wolontariuszy nie pracował zawodowo. Wiek wolontariuszy medycznych, atakże osób zgrupy kontrolnej zawierał się wprzedziale 16–22 lat.
Wbadaniach wykorzystano Skalę wartości Schelerowskich (D-50) autorstwa Piotra Brzozowskiego do pomiaru struktury wartości oraz Kwestionariusz poczucia koherencji (SOC-29) Aarona Antonovsky’ego służący do badania poziomu poczucia koherencji.
Skala wartości Schelerowskich (SWS) jest nawiązaniem do Schelerowskiej teorii obiektywnej hierarchii wartości [10]. Jest metodą, która pozwala zidentyfikować ważność 50 wartości. Narzędzie składa się zlisty 50 wartości tworzących 10 grup. Skale podstawowe stanowią: wartości hedonistyczne, witalne, estetyczne, prawda, moralne, święte. Skale czynnikowe określają: sprawność isiła fizyczna, wytrzymałość, świętości świeckie, świętości religijne. Zadanie badanego polega na dokonaniu, na 101-punktowej skali, oceny subiektywnej ważności każdej wartości.
Kwestionariusz orientacji życiowej SOC-29 (sense of coherence – SOC) składa się z29 pozycji testowych wformie zdań pytających, które wyrażają trzy podstawowe komponenty: poczucie zrozumiałości, zaradności isensowności [4]. Każda pozycja zawierała 7-punktową skalę szacunkową (1–7) zopisanymi krańcami. Wniektórych pozycjach zastosowano odwrotną punktację, co wiązało się z zamianą punktacji wtrakcie obliczeń zgodnie zkluczem. Maksymalny wynik możliwy do uzyskania wkwestionariuszu to 203 punkty, najniższy to 29 punktów. Im wyższy uzyskany wynik, tym silniejsze poczucie koherencji badanych.
Do obliczenia wyników wykorzystano pakiet statystyczny SPSS. Wcelu dokonania analizy zależności wyników badanych poszczególnych skal wartości iskładowych poczucia koherencji zastosowano oszacowane współczynniki korelacji Pearsona. Za istotne prawdopodobieństwo testowe przyjęto poziom p < 0,05, za średnie p < 0,01, natomiast zawysoce istotne p < 0,001.

Wyniki

Na wstępie poddano analizie poziom poczucia koherencji wbadanych grupach. Obydwie grupy nie różnią się istotnie statystycznie od siebie zarówno pod względem ogólnego poczucia koherencji, jak ijego składowych. Uzyskane wyniki nie potwierdzają założeń owyższym poczuciu koherencji uosób zaangażowanych wwolontariat hospicyjny. Wtabeli 1. przedstawiono średnie wyniki SOC-29 dla badanych grup.
Wdrugiej kolejności poddano analizie strukturę wartości badanych. Obydwie grupy różnią się istotnie pod względem czterech wartości. Wolontariusze słabiej reprezentują wartości hedonistyczne, witalne, estetyczne oraz święte. Wtabeli 2. przedstawiono średnie wyniki SWS dla badanych grup.

Omówienie

Autorzy zakładali, że grupa kryterialna uzyska wyższy ogólny poziom poczucia koherencji oraz wyższy wskładowych poczucia zaradności ipoczucia sensowności ze względu na szczególne znaczenie, jakie te dwa elementy odgrywają we wspieraniu pacjenta. Nie uzyskano oczekiwanych różnic.
Uzyskany wynik ogólny mieści się wgranicach przeciętnego poziomu poczucia koherencji, co może implikować wniosek omożliwym ryzyku wypalenia zawodowego uwolontariuszy medycznych [12]. Di-Mola, Tamburini iFusco [13] oraz Field iJohnson [14] zauważają, że wolontariusze hospicyjni zmagają się nie tylko zuczuciami gniewu, lęku, depresji irozpaczy samych pacjentów iich rodzin, lecz także doświadczają konsekwencji własnych uczuć, np. bezsilności ifrustracji, co może wpływać na spadek poczucia koherencji. Warto byłoby sprawdzić, jaki poziom poczucia koherencji posiadają kandydaci na wolontariuszy hospicyjnych.
Kolejnym etapem było porównanie obydwu grup pod względem struktury wartości. Omoto iSnyder [15] podają, że działalność wolontariacka może być formą wyrażenia osobistych wartości izaangażowania społecznego. Zastosowanie przez Clary iSnyder metody do badania sześciu kategorii motywacji ifunkcji psychologicznych wolontariuszy (Volunteer Functions Inventory) pozwoliło ustalić, że najważniejszymi czynnikami kierującymi do aktywności wolontariackiej są: wartości, zrozumienie ipoprawa samopoczucia. Mniej ważne okazały się: użyteczność wolontariatu (dzięki wolontariatowi mogę się rozwijać), kariera (wolontariat może mi pomóc zdobyć dobrą pracę) iucieczka (wolontariat pozwala mi nie myśleć omoich kłopotach) [16–19].
Spośród sześciu wartości istotne różnice pojawiły się wzakresie czterech: wartości hedonistycznych, witalnych, estetycznych iświętych. We wszystkich przypadkach wyższe wyniki uzyskała grupa kontrolna.
Thoits iHewitt [20] potwierdzają, że osoby zaangażowane wwolontariat niezależnie od osobistej motywacji cechuje posiadanie takich osobistych zasobów, które umożliwiają im realizację własnych wartości iułatwiają osiągnięcie celów.
Wartości hedonistyczne częściej wiążą się zniższą sumiennością, która ma kluczowe znaczenie wpracy zosobami terminalnie chorymi, oczekującymi pewnej stałości iprzewidywalności relacji. Niższa reprezentacja hedonizmu sprzyja realizacji zadań długofalowej pomocy.
Niektóre badania ujawniają związek pomiędzy zaangażowaniem religijnym aaktywnością wolontariacką iogólnie działalnością na rzecz społeczności świeckiej [21–23]. Istotnie statystycznie niższa identyfikacja wolontariuszy zwartościami świętymi może wiązać się ze zmianą postaw społecznych wobec choroby, cierpienia, umierania iśmierci, pojmowanymi nie tylko wperspektywie religijnej.
Wilson iMusick [24] wskazują, że wolontariat wypływa zpostawy prospołecznej, awięc zwartości, których centralne miejsce stanowi altruizm. Wspomniani autorzy są zdania, że postawa ta powinna być kształtowana od najwcześniejszych lat. Wczes-ny wolontariat prowadzi do utrzymania działań prospołecznych wdorosłości [25]. Podejmowanie aktywności wolontariackiej przez uczniów liceum niesie długoterminowe korzyści, formując pożądaną postawę partycypacji społecznej, atakże sprzyja wzrostowi świadomości społecznej wkwestii problemów ipotrzeb osób terminalnie chorych [26].
Interesujące wydaje się uzyskanie niższej reprezentacji wartości witalnych. Być może jest to efekt sprzężenia zwrotnego, atakże związków zniższą reprezentacją hedonizmu.
Słabsza reprezentacja wartości estetycznych wgrupie kryterialnej prawdopodobnie może być elementem ułatwiającym wolontariuszom medycznym pracę.

Wnioski

Wzakresie poczucia koherencji nie ujawniono żadnych różnic pomiędzy grupami, co może świadczyć, że zarówno wolontariusze, jak iniewolontariusze pod tym względem stanowią grupę hom*ogeniczną.
Badani wolontariusze wykazują niższą niż grupa odniesienia identyfikację zwartościami: hedonistycznymi, witalnymi, estetycznymi oraz świętymi.
Autorzy postulują prowadzenie badań nad fluktuacją zmiennych psychicznych wolontariuszy podczas pracy zpacjentem oraz wkierunku kształtowania optymalnego profilu wolontariusza medycznego, zarówno pod względem wykorzystania jego walorów wopiece nad pacjentem terminalnie chorym, jak iby chronić go przed zjawiskiem wypalenia.
Zdaniem autorów rozwijanie aktywności wolontariackiej od jak najwcześniejszych lat pomaga w kształtowaniu wartości ipostaw sprzyjających tworzeniu dojrzałego społeczeństwa imoże stanowić alternatywę dla konsumpcyjnego stylu życia.

Piśmiennictwo

1. Michałowska E. Zmiany rozwojowe wsystemie wartości, cechach osobowości istrategiach działania młodzieży. Prace IPSiR UW 2011; 17: 177-203.
2. Schwartz SH (1992). Universals in the content and structure of values: Theoretical Advances and empirical tests in 20 countries. W: Advances in experimental social psychology. Zanna M(ed.). T. 25. Academic Press London 1992; 165.
3. Schwartz SH, Bilsky W. Toward apsychological structure of human values. J Personal Soc Psychol 1987; 53: 550-562.
4. Antonovsky A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowa. Jak radzić sobie ze stresem inie zachorować. Fundacja IPN. Warszawa 1995; 34: 123-172.
5. Matusiewicz C. Psychologia wartości. PWN, Warszawa 1975.
6. Strelau J. Temperament, osobowość, działanie. PWN, Warszawa 1985.
7. Ostrowska K. Wartości wnaszym życiu. Wychowawca 2004; 5.
8. Rokeach M. The nature of human values. The Free Press, New York 1973.
9. Brzozowski P. Uniwersalna hierarchia wartości – fakt czy fikcja? Przegl Psychol 2005; 48: 275
10. Brzozowski P. Skala Wartości Schelerowskich – SWS. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 1995.
11. Cieciuch J. Nadzieja jako moderator związku poczucia koherencji zpreferencjami wartości. Fides et Ratio. Kwartalnik Naukowy Towarzystwa Uniwersyteckiego Fides et Ratio 2010; 2: 25-38.
12. Bakker AB, Van Der Zee KI, Lewig KA, Dollard MF. The Relationship Between the Big Five Personality Factors and Burnout: AStudy Among Volunteer Counselors. J Soc Psychol 2006; 146: 31-50.
13. Di-Mola G, Tamburini M, Fusco C. The role of volunteers in alleviating grief. J Palliat Care 1990; 6: 6-10.
14. Field D, Johnson I. Satisfaction and change: Asurvey of volunteers in ahospice organisation. Soc Sci Med 1993; 36: 1625-1633.
15. Omoto AM, Snyder M. Sustained helping without obligation: motivation, longevity of service, and perceived attitude change among AIDS volunteers. J Personal Soc Psychol 1995; 68: 671-687.
16. Clary EG, Snyder M. Afunctional analysis of altruism and prosocial behaviour: The case of volunteerism. In:
Prosocial Behaviour. Clark MS (ed.). Sage, California 1991; 119-148.
17. Clary EG, Snyder M, Stukas AA. Volunteers’ motivations: findings from anational survey. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterley 1996; 25: 485-505.
18. Clary EG, Snyder M, Ridge RD, et al. Understanding and assessing the motivations of volunteers: Afunctional approach. J Personal Soc Psychol 1998; 74: 1516-1530.
19. Clary EG, Snyder M. The motivations to volunteer: Theoretical and practical considerations. Curr Direct Psychol Sci 1999; 8: 156-159.
20. Thoits PA, Hewitt LN. Volunteer Work and Well-Being. J Health Soc Behavior 2001; 42: 115-131.
21. Smith DH. Determinants of voluntary association participation and volunteering: aliterature review. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly 1994; 23: 243-263.
22. Jackson EF, Bachmeier MD, Wood JR, Craft EA. Volunteering and charitable giving: do religious and associational ties promote helping behaviour? Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly 1995; 24: 59-78.
23. Evans MD, Kelley J. Charity work: International differences and Australian trends. Australian Social Monitor 2000; 3: 15-23.
24. Wilson J, Musick M. The Effects of Volunteering on the Volunteer Law and Contemporary Problems. Amateurs in Public Service: Volunteering, Service-Learning, and Community Service. Autumn 1999; 62: 141-168.
25. Gallagher S. Doing their share: Comparing patterns of help and giving by older and younger adults. J Marriage Family 1994; 56: 567-578.
26. Flakus J. Pozamedyczne aspekty opieki paliatywnej. Działalność hospicjów wopinii różnych grup społecznych. Med Paliat 2009; 1: 33-39.